Władysław Alojzy Strzembosz, franc. Ladislas de Damaiowice Strzembosz (1875-1917) bibliotekarz, bibliograf i bibliofil, kolekcjoner, publicysta, działacz emigracyjny.

Wywodził się ze starej, zasłużonej rodziny szlacheckiej herbu Jastrzębiec, jako syn Alojzego Władysława i Pelagii z Karsznickich. Wcześnie osierocony, został oddany pod opiekę krewnych. Po ukończeniu z wyróżnieniem szkoły elementarnej Wojciecha Górskiego i gimnazjum na Nowolipkach, wskutek Apuchtinowskich represji musiał zdawać maturę w głębi Rosji, w gimnazjum klasycznym we Włodzimierzu nad Klaźmą. Od 1895 roku był słuchaczem wydziału matematycznego Uniwersytetu w Moskwie. Zmuszony przerwać studia po rozruchach studenckich, w 1899 r. udał się do Brukseli, a rok później do Paryża, gdzie znalazł zatrudnienie jako dozorca i nauczyciel w Szkole Polskiej na Batignolles.

W 1901 r. otrzymał stanowisko adiunkta oraz mieszkanie służbowe w Bibliotece Polskiej w Paryżu. Rok później odbył staż w Międzynarodowym Instytucie Bibliograficznym w Brukseli, którego był członkiem, aby poznać nowoczesny systemem klasyfikacji dziesiętnej H. Deweya. Strzembosz był jednym z pierwszych bibliotekarzy, którzy wprowadzili tę metodę do polskich księgozbiorów, samodzielnie opracowując katalog rzeczowy Biblioteki Polskiej. Współcześni cenili w nim przede wszystkim niezrównanego znawcę dziejów Polski, zwłaszcza Wielkiej Emigracji. Jako stypendysta kasy im. Mianowskiego zajmował się m.in. opracowywaniem dokumentów sejmu 1831 r. i powstania listopadowego. Głęboka wiedza historyczna i literacka, łączona z zainteresowaniami matematycznymi (rozpoczął w tej dziedzinie studia doktoranckie na Sorbonie), czyniły Strzembosza szczególnie predestynowanym do zawodu bibliotekarza. Mimo to współpraca z jego przełożonym, Władysławem Mickiewiczem, szybko zamieniła się w ostry, wieloletni konflikt na tle zawodowym i osobistym. Strzemboszowi udało się uzyskać większą niezależność dopiero w 1912 r., gdy w wyniku jego starań Polska Akademia Umiejętności w Krakowie przyznała mu stanowisko kustosza i zastępcy dyrektora Biblioteki, co z resztą przyczyniło się tylko do zaognienia sporu.

W 1905 roku, wraz z Wacławem Karczewskim i Kazimierzem Woźnickim, planował - ze względów finansowych bezskutecznie - stworzyć pismo „Książnica”, poświęcone zagadnieniom bibliotekoznawstwa i bibliografii. Ogłosił kilka artykułów z tej dziedziny, m.in. w „Książce”, „Roczniku Towarzystwa Polskiego Literacko-Artystycznego” i miesięczniku „Polonia”. Opublikowany w nim szkic o historii Biblioteki Polskiej Strzembosz wydał własnym nakładem w 1914 roku w formie broszury pt. „La Bibliotheque Polonaise de Paris”.

            Przez wiele lat współpracował z redakcjami „Kuriera Warszawskiego” i „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”, na łamach których często zamieszczał korespondencje poświęcone życiu kolonii polskiej w Paryżu, omówienia literackie oraz recenzje z koncertów, spektakli teatralnych i dorocznych Salonów. Z myślą o francuskim czytelniku, wspólnie z architektem Gastonem Lefol, w 1915 roku wydał zarys historii architektury polskiej pt. „L’Architecture polonaise” ilustrowany fotografiami i rycinami ze zbiorów Biblioteki Polskiej oraz z własnej kolekcji. Oprócz architektury, Strzembosz interesował się także kartografią i astronomią; był członkiem Francuskiego Towarzystwa Astronomicznego.

Aktywnie uczestniczył w życiu polskich organizacji emigracyjnych w Paryżu. Razem z m.in. Cyprianem Godebskim, Wacławem Gasztowttem, Janem Chełmińskim i Stefanem Krzywoszewskim był członkiem Koła Polskiego Literacko-Artystycznego, a od 1901 roku sekretarzem tego towarzystwa, którego spotkania notabene odbywały się w redakcji pisma „La Revue Blanche”. Dziesięć lat później był jednym z założycieli i sekretarzem Towarzystwa Polskiego Literacko-Artystycznego, wieloletnim skarbnikiem Instytucji „Czci i Chleba”, współzałożycielem Polskiej Wypożyczalni Nowości Literackich i Naukowych, członkiem komisji rewizyjnej Koła Pomocy dla Pracowników Polskich we Francji oraz Komitetu Francusko-Polskiego. Jako działacz tego ostatniego, zasłużył się opracowaniem ogólnej koncepcji ikonograficznej paryskiego pomnika Adama Mickiewicza dłuta Emile A. Bourdelle’a.

Od początku pobytu w Paryżu i pracy w Szkole Batignolskiej więzy nierozerwalnej przyjaźni łączyły go przede wszystkim z Kazimierzem Woźnickim. Ich mieszkania znajdowały się niemal naprzeciwko siebie, po dwóch stronach mostu de la Tournelle, przedzielone nurtem Sekwany. Do grona jego przyjaciół i znajomych należeli także m.in. Zygmunt Batowski, Mieczysław Rulikowski, Leopold Wellisz, Mela Mutermilch, Henryk Weyssenhoff, Antoni Kamieński i Paul Cazin.

            We wrześniu 1912 r. kolekcjoner ożenił się z artystką malarką, Stanisławą Marią Kraszewską (ur. Warszawa 14.04.1869 – zm. Paryż 4.11.1942), wnuczką pisarza Józefa Ignacego Kraszewskiego. Małżeństwu nie było jednak dane trwać szczęśliwie; od początku wojny upłynęło pod znakiem kolejnych kuracji Strzembosza cierpiącego na ciężką chorobę płuc. Zmarł w wieku zaledwie 42 lat, nie pozostawiając potomstwa. Został pochowany na cmentarzu w Montmorency pod Paryżem.

Swój bogaty, wielojęzyczny księgozbiór bibliologiczny, artystyczny i beletrystyczny, Władysław Strzembosz pragnął przeznaczyć dla celów publicznych. Wypełniając wolę męża, w poczuciu patriotycznej powinności, w 1927 roku wdowa zdecydowała się przekazać część książek Bibliotece Narodowej w Warszawie, a siedem lat później drugą część złożyła w Bibliotece Polskiej w Paryżu, skąd po latach trafiła do Biblioteki PAU w Krakowie. Dzięki sugestiom Kazimierza Woźnickiego i pośrednictwu Dominika Witke-Jeżewskiego, w 1928 roku zbiór graficzny ofiarowała Muzeum Narodowemu w Warszawie. Paryski dar nie ograniczał się jedynie do grafiki, książek i albumów. Wzbogacił bowiem zbiory Muzeum Narodowego także o meble, obrazy, ceramikę, szkło, numizmaty, oraz cenne rękopisy i pamiątki polskie z XIX w., zgromadzone także przez wdowę, w tym spuściznę po J. I. Kraszewskim.

Graficzna kolekcja W. A. Strzembosza licząca ogółem około 3500 rycin, ma charakter zdecydowanie ikonograficzny, skoncentrowany na historii oraz kulturze Francji i Polski. Zawiera zespół kilkuset scen historycznych dotyczący m.in. Rewolucji Francuskiej, epoki napoleońskiej i Restauracji, w tym również ryciny satyryczne. Na wyróżnienie zasługuje obszerny, niemal encyklopedyczny zbiór ponad 500 portretów francuskich pisarzy, uczonych, polityków i artystów, głównie z XVIII i XIX wieku. Równorzędne miejsce w kolekcji zajmuje obfity zbiór grafiki polskiej i poloników, ilustrujący historię Polski po roku 1795, w pierwotnym układzie rozdzielony cezurą roku 1830, obejmujący także wizerunki wybitnych osobistości i szereg widoków miast. Dopełnienie omawianego daru stanowią reprodukcje dzieł wyróżnionych na Salonach z „Gazette des Beaux-Arts” oraz zespół ilustracji do „Jerozolimy Wyzwolonej” Tassa według akwareli J. H. Fragonarda. Na osobną uwagę zasługuje zespół kilkudziesięciu rycin o tematyce bibliofilskiej, przedstawiający dawne książnice, bibliotekarzy, pogrążonych w lekturze czytelników, antykwariuszy, bukinistów i miłośników dawnych druków, będący odzwierciedleniem największej życiowej pasji zbieracza. Zgodnie z życzeniem Strzemboszowej, wyselekcjonowane dublety rycin, fotografii i albumów jesienią 1930 r. Muzeum Narodowe przekazało muzeum Towarzystwa Naukowego Płockiego, które rok później kilkadziesiąt z nich oddało Muzeum Miejskiemu w Grodnie. Część zbioru, ze względu na tematykę, jeszcze przed wojną jako depozyt Muzeum Narodowego trafiła do Muzeum Wojska Polskiego, gdzie obok rycin Dominika Witke-Jeżewskiego i Kazimierza Woźnickiego stanowi trzon kolekcji tamtejszego gabinetu rycin.

Marcin Romeyko-Hurko